Czy można kogoś nauczyć czegokolwiek bez jego zgody? Chyba nie. Dlatego w pełni zgadzam się z Henrykiem Grabowskim, który pisze, że cyt. „.. sztuka nauczania nie polega na przekazaniu informacji (to nie wymaga żadnej sztuki), lecz na motywowaniu do jej przyjmowania” (Grabowski 2007, s.,18). Parafrazując tę myśl można powiedzieć, że należy zrobić wszystko by studentom, którzy pragną być animatorami, instruktorami czy trenerami, „chciało się chcieć” zdobywać wiedzę i umiejętności, a osiągając odpowiednie kompetencje mieli świadomość potrzeby uczenia się przez całe życia. Ponieważ miarą ogólnie pojętej mądrości jest świadomość tego, czego się nie wie, a nie tylko to, co się wie. Monografia stanowi jednolite tematycznie opracowanie naukowe, obejmujące swoim zasięgiem rekomendacje dotyczące postępowania w podejmowaniu aktywności rekreacyjnej (aktywności fizycznej), we wszystkich okresach ontogenezy, działalności ukierunkowanej przede wszystkim na zdrowie, a co za tym idzie, poprawę jakości życia współczesnego człowieka. Podjęte w książce „Metodyka rekreacji – warsztat pracy specjalisty” wątki tematycznie dotyczą rekreacji ruchowej jako składnika zdrowego stylu życia, stymulatorów uczestnictwa (a w nim uwarunkowań, motywów, barier uczestnictwa w rekreacji ruchowej) oraz roli środowisk wychowujących do rekreacji ruchowej i znaczenia animacji w tym działaniu. Omówiono także zdolności motoryczne człowieka w ontogenezie. W kolejnych rozdziałach uwzględniona została wiedza z zakresu programowania realizacji i oceny skuteczności aktywności rekreacyjnej, czyli ogniwa procesu rekreacji ruchowej, będące podstawą wszelkiej działalności rekreacyjnej, a następnie uszczegółowienie tej wiedzy w treningu zdrowotnym (rekreacyjnym) oraz wskazówkach metodycznych dotyczących prowadzenia zajęć z grupami celowymi i specjalistycznymi. Kolejne rozdziały dotyczą opisu sylwetki zawodowej anima-tora/instruktora/trenera, stylów kierowania grupą oraz zasad zachowania bezpieczeństwa na zajęciach rekreacji ruchowej i działalności zgodnej z wybranymi przepisami prawnymi. Całość zamykają słownik pojęć i piśmiennictwo. Takie kompendium wiedzy, naszym zdaniem, stanowi podstawę budowania dobrego warsztatu specjalisty rekreacji ruchowej (animatora/ instruktora/ trenera/ organizatora/ menagera), zawiera również treści, będące ważnym elementem w efektach kształcenia absolwentów Akademii Wychowania Fizycznego. Animator kultury fizycznej, w swojej pracy, to człowiek wzorcotwórczy, prowadzący sportowy i higieniczny tryb życia, aktywnie spędzający swój czas wolny. Bardzo trafna w tym przypadku wydaje się być myśl Seneki, który mówił że: „Najmniej działa się tym co się mówi, więcej tym co się robi, ale najwięcej tym kim się jest”. Powinien on niezależnie od zadań i sytuacji, jakie spotkać może w swojej pracy, być profesjonalistą, prezentować wysoki poziom kultury osobistej i umiejętności współdziałania z ludźmi. Profesjonalizm przejawia się przede wszystkim, w posiadaniu i wykorzystaniu wiedzy podstawowej i umiejętności warsztatowych. Łączy się to ze znajomością zarówno ogólnych zasad postępowania (zasad dydaktyczno-wychowawczych), form, metod, i środków nauczania, sposobów programowania i realizacji oraz technik badania skuteczności tego działania, jak też sposobów komunikowania się z grupą. Ważną umiejętnością animatora/ instruktora rekreacji jest również wprowadzenie i utrzymanie właściwej atmosfery zajęć, umożliwiającej ćwiczącym wypoczynek i rozrywkę. Dobra prezencja, czyli poprawna sylwetka, estetyczny wygląd oraz odpowiednia sprawność ogólna i specjalistyczna to podstawowe zewnętrzne atrybuty instruktora podnoszące jego prestiż w oczach uczestników zajęć. Chcąc osiągać jak najlepsze efekty pracy – tworząc swój warsztat pracy – instruktor nie może zapomnieć o: •ustawicznej pracy nad sobą. Dotyczy to zarówno wiedzy, jak i umiejętności technicznych i podtrzymywania własnego potencjału wydolności i sprawności fizycznej, •podmiotowym traktowaniu uczestnika, •zachowaniu odpowiedniej proporcji pomiędzy dyscypliną a tolerancją, •preferowaniu w pracy i w życiu zasady „fair play”, •tworzeniu właściwej atmosfery na zajęciach. Poczucie humoru sprzyja klimatowi współpracy i współdziałania, a uśmiech jest nierozerwalnie związany z dobrą zabawą i rozrywką, co gwarantuje właściwy wypoczynek, •prospektywnej-przyszłościowej wizji swoich działań. Najważniejsze w tym procesie jest kim człowiek się staje, a nie kim jest. To także twórczy charakter postawy instruktora czyli gotowość do innowacyjnych zachowań – działań, •prozdrowotnej roli aktywności ruchowej w życiu człowieka, •zachowaniu bezpieczeństwa i higieny pracy. Treści znajdujące się w tej książce nie są gotową receptą na osiągnięcie sukcesu. Każde działania, dotyczące nawet tej samej grupy wiekowej, są inne. Zróżnicowany jest odbiorca, warunki, cele czy motywy podejmowania aktywności. Mamy jednak nadzieję, że umiejętne wykorzystanie wiedzy zawartej w tej pozycji pomoże w budowaniu dobrego warsztatu specjalisty rekreacji ruchowej. Należy jednak zawsze pamiętać, że sukces zależy nie tylko od merytorycznego przygotowania, ale od inwencji, charyzmy, kreatywności i trafności dokonywanych wyborów. Zatem życzę, potencjalnym animatorom i instruktorom aktywności rekreacyjnej, powodzenia i sukcesów w budowaniu własnego warsztatu pracy.

W podręczniku omówiono wydolność fizyczną, metody jej pomiaru oraz profilaktyczne znaczenie wysiłku. Walory dydaktyczne książki podnosi właściwa selekcja materiału oraz odpowiedni układ treści. Każdy rozdział jest poświęcony czynności danego narządu lub układu i podzielony na dwie części. W części 1 przedstawiono prawidłowe funkcjonowanie narządu lub układu w spoczynku, a w części 2 - zmiany funkcjonowania w czasie wysiłku. Podręcznik jest adresowany do studentów akademii wychowania fizycznego, akademii medycznych, wydziałów rehabilitacji, fizjoterapii, a także turystyki i rekreacji.

Regularna aktywności ruchowa, racjonalne żywienie oraz higieniczny tryb życia - to zasady, którymi kierować się powinien każdy człowiek, bez względu na wiek, stan zdrowia czy status społeczny. Harmonijny styl życia, zapewniający ludziom dobry stan zdrowia zarówno fizycznego, jak i psychicznego, określany jest w piśmiennictwie światowym terminem wellness, którego hasło przewodnie brzmi feel good – dobrze się czuć! Aby zachować dobrą kondycję psychofizyczną, niezbędna jest odpowiednia aktywność ruchowa wpisana na stałe w styl życia człowieka. Jest to szczególnie ważne w przypadku osób starszych. Im człowiek jest starszy, tym większy wpływ na jakość jego życia, czyli sprawność, samodzielność i niezależność, mają regularne ćwiczenia fizyczne. Na świecie promuje się różnego rodzaju programy ćwiczeń propagujące zdrowy styl życia osób starszych, np. program aerobowy, siłowy, stretchingowy - zależnie od upodobań i możliwości uczestników. Tych schematów nie można jednak po prostu przekładać na polskie realia, gdyż inne są warunki, potrzeby, możliwości i oczekiwania ludzi w tym wieku w naszym kraju. W Polsce, podobnie jak w innych krajach Europy, społeczeństwo systematycznie się starzeje. W 2000 r. osoby w wieku powyżej 60 lat stanowiły 16,4 % ogółu ludności (mężczyźni -13,5%, kobiety - 19,2%). Przewiduje się, że w roku 2020 grupa ta powiększy się do 22,4% całej populacji. Z danych ogólnopolskich wynika, że ponad 50% badanych deklaruje potrzebę ruchu, ale tylko 7% osób w wieku 60 -64 lat i 0,6 % w wieku 80 lat i więcej - podejmuje regularną aktywność ruchową (Łobożewicz 1991). Powstaje więc pytanie, jak promować aktywność ruchową w tej grupie wiekowej, jak zachęcić, rozmiłować osoby starsze do systematycznych działań rekreacyjnych? Brak odpowiedniej motywacji do systematycznej aktywności ruchowej z jednej strony i piętrzące się bariery utrudniające uczestnictwo z drugiej strony uświadamiają nam, że w promocji zdrowego stylu życia osób starszych przede wszystkim brakuje: •właściwie prowadzonej polityki społeczno - zdrowotnej na wszystkich szczeblach zarządzania (w Sejmie i Senacie RP, w organach samorządowych i w środowiskach opiniotwórczych); •efektywnej edukacji zdrowotnej we wszystkich okresach ontogenezy; •powszechnego dostępu do zajęć z zakresu kultury fizycznej zarówno kobiet, jak i mężczyzn po 60. roku życia, stosownie do ich możliwości zdrowotnych, sprawnościowych czy finansowych. (...........) Celem PRROS jest promocja zdrowego stylu życia wśród osób starszych. Świadomość, że w coraz większym stopniu można zapobiec chorobom powoduje, iż próbujemy poznać metody utrzymania organizmu w dobrym zdrowiu. W przypadku chorób cywilizacyjnych istnieją dwa rodzaje zachowań: 1) wzięcie na siebie odpowiedzialności za własne zdrowie zdobywając informację z zakresu profilaktyki i terapii ewentualnego schorzenia, oraz 2) bezczynne czekanie na samoistne ustąpienie dolegliwości i korzystanie z opieki lekarza dopiero wtedy, gdy stan zdrowia ulega radykalnemu pogorszeniu, a zaawansowanie choroby jest tak duże, że rokowanie co do wyleczenia często bywa niepomyślne. Ludzie coraz częściej zdają sobie sprawę z konieczności podejmowania działań zapobiegających określonym chorobom. Chcieliby cieszyć się dobrym zdrowiem i samopoczuciem do późnych lat życia, ale nie wiedzą jakie podjąć działania, żeby urzeczywistnić te pragnienia. U osób starszych małe zainteresowanie rekreacją, brak motywacji oraz potrzeb jej uprawiania, wynika przede wszystkim z niewiedzy lub niedostatecznej informacji co do prozdrowotnej roli właściwie prowadzonej aktywności ruchowej, a także z braku hedonistycznych doznań, wynikających z samego uczestnictwa w rekreacji ruchowej. W ramach promocji zdrowia, uczestnictwo w PRROS stanowi pierwszy krok do zmiany stylu życia. Prozdrowotne zachowania, czyli odpowiednia aktywność ruchowa, właściwe żywienie, wypoczynek, higieniczny tryb życia - to najlepsza profilaktyka chorób, to lek najskuteczniejszy, najtańszy i bez działań ubocznych.

Prezentowana praca jest poświęcona ekonomiczno-finansowym aspektom funkcjonowania przedsiębiorstw w obszarze sportu, turystyki i rekreacji. Opracowanie zawiera elementy analizy z szeroko rozumianego biznesu sportowo-turystycznego w Polsce. Należy zaznaczyć, że aktualnie nie jest dostępnych wiele opracowań na ten temat, a jeśli nawet są to raczej dotyczą poszczególnych zagadnień niż całościowego, kompleksowego potraktowania. Na tym tle niniejsze opracowanie uzupełnia lukę sprowadzającą się do nikłej wiedzy dotyczącej ekonomiczno-finansowej strony sektora sportu, turystyki i rekreacji. Przy czym coraz aktualniejsze staje się to, że obszar sportu, turystyki i rekreacji musi być traktowany jak każdy inny sektor gospodarki z uwzględnieniem jego specyfiki polegającej na tym, że trzeba realizować równanie: duże środki finansowe – bardzo dobre wyniki gospodarcze – jeszcze większe przychody. Zasadniczym celem opracowania jest prezentacja, analiza i ocena problemów ekonomiczno-finansowego funkcjonowania przedsiębiorstw w sferze sportu i rekreacji. Podstawowa hipoteza badawcza zmierza do tego:W jaki sposób przedsiębiorstwa i firmy sektora sportu, turystyki i rekreacji realizują na rynku wolno-konkurencyjnym, w warunkach konkurencyjności międzynarodowej zadania i cele przeznaczone dla podmiotów typowych dla gospodarki rynkowej. Jakie warunki powinny być spełnione, aby spełnić wymagania stawiane przez wymogi rynkowe dla przedsiębiorstw z obszaru sportu, turystyki i rekreacji? Jakie powinny być zasady i możliwości finansowania przedsiębiorstw z tego obszaru w Polsce? W pracy zostały wykorzystane podstawowe metody badawcze takie jak: analiza, dedukcja czy wnioskowanie logiczne. Stały się one niezbędne do oceny ta-kich zjawisk jak: konkurencyjność, rentowność, czy analiza finansowa w przedsiębiorstwie. Praca ma charakter przeglądu ułatwiającego studiowanie i szybkie odnajdowanie kluczowych pojęć, formułowanie sytuacji problemowych oraz poszukiwanie odpowiedzi na nurtujące pytania. Jej struktura została ułożona w sposób zapewniający jasność i logiczność przyjętych analiz. W rozdziale pierwszym zostały omówione podstawowe pojęcia z zakresu podejmowania działalności przedsiębiorczej. Omówiono klasyfikacje i podstawowe problemy związane z wyborem formy prawnej działalności gospodarczej. Rozdział drugi poświęcono analizie przedsiębiorstwa w warunkach konkurencji. Zostały w nim omówione podstawy przewagi konkurencyjnej oraz czynniki wpływające na konkurencyjność. W rozdziale trzecim została scharakteryzowana problematyka analizy ekonomicznej. Zostały tam omówione w pierwszej kolejności pojęcie, istota, zakres oraz obszary analizy ekonomicznej. W rozdziale czwartym została podjęta problematyka sposobów finansowania działalności przedsiębiorstw z różnych źródeł. Rozdział piąty obejmuje problematykę i obszary analizy przedsiębiorstwa w otoczeniu fiskalnym. Zostały w nim wyeksponowane podstawowe elementy istoty podatku, ich rodzaje oraz formy opodatkowania podmiotów gospodarczych. W rozdziale szóstym został przedstawiony problem znaczenia biznes planu w działalności przedsiębiorstwa. Zostały scharakteryzowane elementy istotne biznes planu oraz znaczenie ryzyka w jego tworzeniu. Rozdział siódmy został poświęcony roli i zadania analizy ekonomicznej w ocenie przedsiębiorstwa. W ten sposób został uzupełniony i pogłębiony rozdział III. Rozdział VIII ocenia działalność gospodarczą przedsiębiorstw w obszarze STiR. Poddane analizie problemy nie tworzą kompendium wiedzy podstawowej z zakresu ekonomii i analizy ekonomiczno-finansowej. Są to tylko wybrane, zasadnicze kwestie stanowiące istotę omawianych zagadnień i jak każdy wybór wynikający z celów i ograniczeń, mogą tworzyć potrzebę szerszego ich poznawania przez czytelnika. Jego adresatami są głównie studenci kierunków wychowanie fizyczne i sport, którzy sygnalizując potrzebę zaistnienia tego rodzaju opracowania spowodowali, że powstała dla lepszej współpracy uczących i studiujących. Podręcznik jest pracą pracowników Katedry Organizacji, ekonomii i zarządzania Wydziału Wychowania |Fizycznego AWF Józefa Piłsudskiego w Warszawie, którzy tworząc poszczególne fragmenty książki, wnieśli zarówno własne pomysły i przemyślenia, jak i ujęcia problemów które można odnaleźć w istniejących podręcznikach z tej dziedziny wiedzy. Autorzy opracowania mają nadzieję, że taka prezentacja materiału i zagadnień ułatwi poznawanie i zrozumienie podstawowych kwestii dotyczących ekonomii sportu i podejmowania działalności gospodarczej w sporcie, turystyce i rekreacji oraz stanie się podstawą szerokiej wymiany poglądów na temat profesjonalnego podejścia do przedsiębiorstw funkcjonujących w obszarze sportu, turystyki i rekreacji.

Problem największych niebezpieczeństw dla zdrowia i życia współczesnego człowieka tkwi między innymi w jego świadomości na temat zagrożeń i sposobach ich przeciwdziałaniu. Interdyscyplinarne podejście do rekreacyjnej aktywności ruchowej implikuje badania na temat związków tej aktywności z innymi zachowaniami prozdrowotnymi. Celem opracowania jest diagnoza uczestnictwa Polaków w rekreacyjnej aktywności ruchowej oraz określenie związków tej aktywności z prewencją otyłości i chorób utajonych (uzależnieniowych). A w szerszym aspekcie – stworzenie strategii zwiększenia popularności i dostępności rekreacyjnej aktywności ruchowej Polaków. Materiał badawczy stanowi reprezentatywna próba Polaków. Główny problem badawczy koncentruje się na odnalezieniu najistotniejszych wskaźników i czynników decydujących o uczestnictwie w rekreacyjnej aktywności ruchowej, mianowicie na tym, które z nich mobilizują do uczestnictwa, a które tworzą bariery w tym uczestnictwie, jakie można odnaleźć sposoby niwelowania przeszkód uczestnictwa w różnych środowiskach ich oddziaływania, np. na wsiach, w miasteczkach i dużych miastach czy rekreacyjna aktywność ruchowa może stanowić jedno z narzędzi prewencji chorób cywilizacyjnych, w tym głównie otyłości oraz chorób uzależnieniowych (utajonych), jaki jest jej zakres profilaktyczny; jakie można określić sposoby zwiększania powszechności i dostępności sportu dla wszystkich w społeczeństwie polskim; czy tendencje rozwojowe sportu dla wszystkich w Europie mają swoje odnośniki w rozwoju tego sportu w PolsceNovum w tej pracy stanowi powiązanie współzależności czynników warunkujących uczestnictwo Polaków w rekreacyjnej aktywności ruchowej oraz stan zagrożenia wybranymi chronicznymi chorobami niezakaźnymi ze sklasyfikowanymi grupami częstotliwości uczestnictwa. Założyłam, że aktywność sportowo-rekreacyjna populacji polskiej jest po pierwsze bardzo zróżnicowana i określają ją, co najmniej cztery poziomy częstotliwości; po drugie jest niska (porównywalnie również do wybranych krajów UE) i drastycznie maleje wraz z wiekiem; jedynie grupy najbardziej aktywne doceniają jej wartość zdrowotną i użytkową (w zakresie sprawności fizycznej); w związku z nikłym uczestnictwem w rekreacyjnej aktywności ruchowej Polacy zagrożeni są w znaczącym stopniu chronicznymi chorobami niezakaźnymi, w tym szczególnie otyłością i chorobami uzależnieniowymi; a najsilniej oddziaływującą barierą uczestnictwa jest, obok braku czasu wolnego – bariera ekonomiczna, niwelowaniem jej powinny się zająć organizacje lokalne; szczególnie trudną sytuację w dbałości o zdrowie mają polskie środowiska wiejskie – uwarunkowania kulturowe, jednostronna, sezonowa praca, brak propozycji dostępu do specjalistycznych dla rolników programów i bazy sportowo-rekreacyjnej stawia szczególne zadania dla samorządów w tym względzie. Dotychczasowe badania nad uczestnictwem poszczególnych grup społecznych w rekreacyjnej aktywności ruchowej są nieprecyzyjne. Nie określają np. nasilenia częstotliwości, rodzaju form jakie są realizowane, rzadko dotyczą określeń intensywności. Pojawia się konieczność uszczegółowienia danych dotyczących tego uczestnictwa. Słusznym wydaje si więc określeni grup nasilenia częstotliwości od uczestnictwa okazjonalnego do intensywnego oraz uwzględnienie w analizach empirycznych grup realizowanych form, od relaksacyjnej aktywności rekreacyjnej poprzez użytkową, komunikacyjną po usportowioną. Sklasyfikowanie grup uczestnictwa i analiza materiału pod tym kątem dostarczyła wiedzy na temat zróżnicowanych uwarunkowań realizacji procesu rekreacyjne aktywności ruchowej – zwłaszcza w analizie czynników mobilizujących otyłość i choroby utajone. Uzyskane dane pozwoliły skonstruować ramy strategii rozwoju powszechności i dostępności rekreacyjnej aktywności ruchowej w Polsce.

Potrzeba zapewnienia mieszkańcom wielkich miast właściwych warunków dla aktywnego wypoczynku, traktowanego, jako codzienna potrzeba wysiłku fizycznego, a także sposób dla zagospodarowania świątecznego lub urlopowego czasu wolnego, jest znana i wielokrotnie opisywana w literaturze przedmiotu (Dąbrowski 2006, Łobożewicz 1994, Torkildsen 2006). Także znaczenie systematycznej, codziennej rekreacji ruchowej, w szczególności realizowanej na terenach zieleni otwartej, o wysokiej, jakości środowiska, odpowiednio urządzonych i zachowujących walory estetyczne – jest ujmowane wielowątkowo w literaturze przedmiotu (Pomorski 1998, Wirszyłło 1974, Wyrzykowski 2000). Sport i rekreacja, realizowane w czasie wolnym, mają ogromne znaczenie dla zdrowia, sprawności fizycznej i psychicznej szczególnie dla mieszkańców współczesnych miast zagrożonych stałym, długotrwałym oddziaływaniem stresu, pogłębionym niską jakością środowiska zamieszkania. Nie ma wątpliwości, że możliwość aktywnego wypoczynku na odpowiednio przygotowanych terenach, jest bezcenną szansą odnowienia i wzmocnienia sił mieszkańców miast (Kozdroń 2004, Mazurek 2003, Mogiła-Lisowska 2010). Toteż powinno być przedmiotem troski i niepokoju zarówno postępujące zjawisko ograniczania powierzchni istniejących miejskich parków i zieleńców publicznych, także o walorach historycznych, ponieważ planuje się na nich zabudowę – jak i niedostateczne przygotowanie publicznych terenów zieleni dla codziennej rekreacji. Przyjęło się narzekać na ospałe, pozbawione ducha sportowego społeczeństwo (szczególnie młodsze pokolenie), ale jednocześnie brakuje właściwie zagospodarowanych, ogólnie dostępnych, nie-komercyjnych pływalni, boisk do gier, kortów tenisowych. Administracje i zarządy wielu osiedli mieszkaniowych często zaniedbują wspólne tereny wypoczynku albo wręcz decydują się na likwidację (bądź poważne ograniczenie) terenów wypoczynku osiedlowego, chcąc ze sprzedaży cennych, bo uzbrojonych i atrakcyjnie zlokalizowanych terenów miejskich zdobyć środki na niezbędne inwestycje (ocieplanie budynków, wymianę stolarki, remonty CO itp.). Niepokoją pojawiające się doniesienia prasowe w prasie lokalnej o zamierzeniach stopniowej likwidacji miejskich ogrodów działkowych, bez zastąpienia ich inną formą zieleni urządzonej. W konsekwencji miejskie tereny zieleni, tradycyjnie użytkowane, jako sportowo-rekreacyjne oraz rezerwowane dla takiej funkcji w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, zaczynają być coraz częściej terenami przeznaczanymi pod zabudowę (przykładem jest Skarpa Warszawska). Podobny los spotka istniejące urządzenia sportowe i rekreacyjne, przeznaczane ze względów ekonomicznych do innej niż pierwotna funkcji (organizacja bazarów handlowych na zamkniętych stadionach). Ponadto od lat obserwujemy w wielu miastach europejskich, także polskich, bolesne zjawisko, jakim jest likwidacja lub ograniczanie działalności historycznych klubów sportowych o wieloletnich tradycjach, a także tak drastyczne i niezrozumiałe decyzje jak zabudowa boisk szkolnych, przeznaczanych na inne niż pierwotna funkcje – najczęściej dla komercyjnej zabudowy mieszkaniowej. Wymienione procesy są nie tylko niezwykle groźne dla społeczności miasta, ale i trudno odwracalne, a skutkiem ułomnej urbanistyki, czyli wadliwych decyzji przestrzennych, mogą być już odczuwalne konsekwencje, wpływające bezpośrednio na: a) obniżenie jakości życia, pogarszanie stanu zdrowia mieszkańców miast; b) pogorszenie jakości środowiska miasta (wskutek zabudowy biologicznie czynnych obszarów), silniejsze zanieczyszczenie atmosfery, gleby i wód; c) ułomny rozwój miasta spowodowany brakiem odpowiedniego udziału terenów zieleni otwartej, umożliwiającej aktywny codzienny wypoczynek – a więc budowanie tkanki miasta sprzeczne z koncepcją „zdrowego miasta”, zalecaną przez współczesną urbanistykę, jako zasada naczelna zrównoważonego rozwoju terenów zurbanizowanych. Problem niewystarczającej ilości i jakości terenów sportowo rekreacyjnych, których brak może przyczynić się do obniżenia jakości życia w mieście, wzrostu zachorowań z powodu chorób układu krążenia, nowotworów, chorób dróg oddechowych – znalazł miejsce w europejskiej literaturze naukowej odnoszącej się do zrównoważonego planowania miast, zarówno jako gorzka refleksja nad nieprzemyślaną praktyką gospodarki przestrzennej, jak i ostrzeżenie o głębokich, trudno odwracalnych konsekwencjach takiej polityki planowania, bez uwzględniania potrzeb zdrowotnych społeczności lokalnej (Chmielewski 2005, Pęski 1999, Pomorski 1998, Szulczewska 1996, Thompson 2007). Smutną, obserwowaną w wielu współczesnych miastach europejskich praktyką, jest brak skoordynowanych, kompleksowych działań planistycznych i administracyjnych kształtowania terenów zielonych, odpowiednio urządzonych dla spełniania ważnych społecznie funkcji sportowo-rekreacyjnych. Zbyt często tereny zielone, szczególnie w miastach polskich, są traktowane jako rezerwa pod inwestycje, co gorsza równie często tereny już urządzone jako wypoczynkowe – padają ofiarą nowych inwestycji miejskich. Na takie lekceważące traktowanie miejskich terenów sportu i wypoczynku nie powinno być społecznej zgody. W programach promocji zdrowia i zachowań pro-zdrowotnych konieczna jest konsekwencja. Trudno kształtować pożądane postawy aktywnego wypoczynku, realizować z przekonaniem hasła „sportu dla wszystkich”, „sportu w rodzinie”, jeżeli zabraknie właściwych warunków (terenów i urządzeń) niezbędnych dla ich realizacji (Dąbrowski 2006, Pawlikowska-Piechotka 2010, Torkildsen 2006, Wyrzykowski 2000). Niniejsza książka, jest przeznaczona dla studentów zarówno kierunku wychowania fizycznego jak i turystyki i rekreacji. Zawiera omówienie kilku najistotniejszych rodzajów terenów rekreacji w przestrzeni miasta: parków i ogrodów miejskich, terenów wypoczynku osiedlowego, placów zabaw dla dzieci oraz ogrodów działkowych. Praca nie wyczerpuje całego, bardzo obszernego i wielowątkowego zagadnienia. W sposób świadomy pominięto temat infrastruktury rekreacyjnej w lasach miejskich, klubach sportowych (pola golfowe, ośrodki sportów wodnych) i na terenach wypoczynku świątecznego, ponieważ ich specyfika wybiega już poza temat i zakres książki, jakim jest wypoczynek codzienny, blisko miejsca zamieszkania; wymagają specjalistycznego, osobnego omówienia. Natomiast, jako integralne zagadnienie, związane ściśle z planowaniem i urządzaniem terenów rekreacji, omówiono problem przygotowania terenów wypoczynku dla osób niepełnosprawnych, w tym wymagania stawiane dostępnym placom zabaw dla dzieci, ogrodom działkowym bez barier. Tej problematyce poświęcono osobny rozdział z uwagi na wieloletnie zaniedbania w tej dziedzinie (wynikające przede wszystkim z braku aktów normatywnych, ale także z braku profesjonalnych opracowań), a wpływające wciąż negatywnie na jakość życia codziennego osób niepełnosprawnych w polskich miastach. Stosunkowo dużo miejsca poświęcono historycznym tradycjom, ponieważ współczesne europejskie zasady kształtowania miejskich terenów wypoczynku mają swoje korzenie w świecie antycznym i były integralnym elementem koncepcji rozwoju miast w kolejnych epokach: średniowiecza, renesansu, oświecenia, w wiekach XIX i XX. Ponieważ towarzyszyły wszystkim etapom naszego rozwoju cywilizacyjnego, były zawsze obecne w europejskim środowisku mieszkalnym – wydaje się, że warto o tym pamiętać. Chociażby z tej przyczyny, że w tym kontekście bardziej zrozumiała jest potrzeba zachowania obszarów rekreacji w miastach, konieczność ochrony publicznych terenów zieleni przed likwidacją i zabudową – działań rozumianych nie jako wygórowane wymagania i zbytek, – ale oczywiste prawo mieszkańców współczesnych miast do wypoczynku w odpowiednio zagospodarowanym, bezpiecznym, dostępnym, pięknym i zdrowym środowisku.

Książka ta poświęcona jest problematyce nierówności społecznych i ich ekspresji w dziedzinie kultury określanej mianem kultury fizycznej. Proponuję w niej – nowe w naukach o kulturze fizycznej w Polsce, choć na świecie obecne od wielu lat – spojrzenie na społeczne zróżnicowanie socjalizacji do sportu, uczestnictwa w sporcie i rekreacji ruchowej oraz konsumpcji sportowej (jako form uczestnictwa w kulturze) z perspektywy klasowej teorii społecznej francuskiego socjologa Pierre’a Bourdieu. Badania empiryczne i analizy teoretyczne przeprowadzone w ramach projektu badawczego, którego efektem jest niniejsza publikacja, stanowiły więc próbę testowania teorii Bourdieu w dziedzinie sportu i rekreacji ruchowej we współczesnym społeczeństwie polskim oraz sprawdzenia wyróżniającego (w terminologii Bourdieu – dystynktywnego) potencjału tych praktyk społecznych. Tego typu badania nie były dotychczas w Polsce realizowane na szerszą skalę ani w naukach o kulturze fizycznej, ani w obrębie socjologii, która nadal w niewielkim stopniu jest zainteresowana problematyką sportu i rekreacji ruchowej. W latach poprzedzających przemianę ustrojową z roku 1989 w polskich zorientowanych społecznie naukach o kulturze fizycznej kategoria klasy społecznej była silnie eksploatowana z perspektywy marksistowskiej. W latach późniejszych spowodowało to ideową negację tej kategorii analitycznej i czasowe odwrócenie się od niej badaczy. Efektem dominacji jednego paradygmatu klasowego oraz późniejszego ogólnego odwrotu od tej kategorii analitycznej było między innymi swoiste przeoczenie klasowej koncepcji teoretycznej Bourdieu rozwijanej przez niego w latach siedemdziesiątych ubiegłego wieku. Tymczasem na świecie była ona i jest chętnie (choć nie bezkrytycznie) wykorzystywana w społecznych badaniach sportu, rekreacji ruchowej i wychowania fizycznego. W tej pracy unikam przywoływania zideologizowanych marksistowskich pojęć sportu robotniczego i masowego, obecnych w naukach o kulturze fizycznej w okresie PRL-u, mając oczywiście świadomość ich historycznego miejsca w dorobku tej dyscypliny naukowej, przede wszystkim po to, aby nie wikłać teorii Bourdieu w dyskurs ideologiczny, a jednocześnie umożliwić jak najświeższe spojrzenie na jego koncepcję klasowego zróżnicowania społecznego. Współcześnie kategoria klasy społecznej jest nadal obecna w naukach o kulturze fizycznej i poza nimi, choć zmieniają się sposoby jej interpretowania, o czym piszę szerzej w rozdziale 1.7. Problematyka klasowa pojawia się także w większości współczesnych książek i podręczników socjologii sportu i kultury fizycznej. Jednym z głównych zagadnień analizowanych w tej pracy jest proces rodzinnej transmisji kultury fizycznej i przekazu kapitału kulturowego (w formie kapitału kultury fizycznej – czyli między innymi gustów dotyczących sportu i rekreacji ruchowej w zakresie uczestnictwa i konsumpcji sportowej) przez rodziców dzieciom oraz klasowych uwarunkowań tych procesów. Problem ten wiąże się ściśle z moimi dotychczasowymi zainteresowaniami badawczymi, czyli między innymi problematyką socjalizacji do sportu i kultury fizycznej rodziny. W badaniach empirycznych skupiłem się na sporcie i rekreacji ruchowej. Nie wkraczałem w istotną i także poruszaną w pracach Bourdieu problematykę ciała, cielesności czy dbałości o higienę i urodę, które również zajmują ważne miejsce w naukach o kulturze fizycznej. Była to świadoma decyzja związana z założeniem teoretycznym i metodologicznym ograniczenia liczby praktyk kulturowych na rzecz ich bardziej szczegółowej analizy. W badaniach skupiłem się więc na poszukiwaniu sposobów rozumienia i sensu nadawanego przez respondentów praktykom sportowo-rekreacyjnym poprzez jakościowe wywiady pogłębione, a także – przy zachowaniu zakresu problematyki – na rozszerzeniu zakresu wnioskowania poprzez przeprowadzenie reprezentatywnych badań ogólnopolskich. Chciałem dowiedzieć się, czy we współczesnym społeczeństwie polskim dostrzega się znaczenie sportu i rekreacji ruchowej jako potencjalnego lub realnego wskaźnika statusu społecznego i pozycji społecznej oraz czy polscy rodzice w swoich decyzjach i działaniach związanych z własną aktywnością sportowo-rekreacyjną, a także z aktywnością sportowo-rekreacyjną swoich dzieci uwzględniają statusowy charakter takich aktywności. Chciałem również sprawdzić, czy sport oraz rekreacja ruchowa są w Polsce areną lub – według terminologii Bourdieu – polem rywalizacji o społeczne uznanie i wyróżnienie, w jaki sposób rodzice dokonują wyboru zajęć sportowych dla dzieci, jak postrzegają społeczny prestiż uprawianej przez dzieci dyscypliny, jaki jest według nich sens własnej i ich dzieci aktywności sportowo-rekreacyjnej, a także czy analiza postaw i zachowań rodziców i ich dzieci wobec sportu pozwala wnioskować o swoistej reprodukcji kultury fizycznej pomiędzy pokoleniami, czy można dostrzec jej klasowy charakter. W mojej pracy potraktowałem więc sport i rekreację ruchową jako element kapitału kulturowego, w który rodzice wyposażają swoje dzieci, sytuując je – świadomie lub nie – w przestrzeni społecznej, w której tradycyjne granice podziałów klasowych, opartych wyłącznie na różnicach ekonomicznych, ulegają stopniowemu rozmywaniu. Społeczeństwo polskie nie jest z pewnością społeczeństwem ponowoczesnym, w stosunku do którego moglibyśmy przyjąć założenie o całkowitym zaniku struktury klasowej. Jak zauważają na przykład Słomczyński i Janicka (2005, s. 163, 182) w tekście dotyczącym pękniętej struktury społeczeństwa polskiego okresu transformacji ustrojowej: „Gdy analizujemy podstawowe wymiary stratyfikacji społecznej – formalne wykształcenie, pozycję zawodową i zarobki – okazuje się, że różnice klasowe są znaczne i nie usprawiedliwiają retoryki antyklasowej”. Choć trzeba jednocześnie zauważyć, że − w przeciwieństwie do wielu krajów Europy Zachodniej i Stanów Zjednoczonych − w Polsce, w wyniku silnego naruszenia tradycyjnej struktury społecznej w okresie II wojny światowej oraz w PRL-u, struktura klasowa społeczeństwa uległa niewątpliwemu spłaszczeniu. PRL-u nastąpiło jej ograniczenie do klas robotników, rolników i inteligencji pracującej w wyniku likwidacji prywatnej własności środków produkcji, co doprowadziło do wyeliminowania klasy posiadaczy oraz niemal całkowitej likwidacji tradycyjnej klasy średniej (z niewielkimi ustępstwami na rzecz drobnego rzemiosła i produkcji oraz handlu produktami rolnymi, także − w latach późniejszych − w dziedzinie kultury fizycznej). Znana w socjologii struktury społecznej koncepcja tzw. śmierci klas, rozpropagowana przez Clarka i Lipseta (1991, s. 28), zakłada szybkie zmniejszanie się w kulturze euroamerykańskiej znaczenia pojęcia klasy opartego na różnicach ekonomicznych, na rzecz wzrostu znaczenia takich kryteriów podziałów społecznych jak: styl życia, styl konsumpcji i kapitał kulturowy. W badaniach własnych zwracałem uwagę na wyżej wymienione kryteria podziałów, ze szczególnym uwzględnieniem sportu i rekreacji ruchowej w czasie wolnym. Uznałem je za jedne z wielu dziedzin (pól) rywalizacji społecznej, na potrzeby której także nabywane są elementy ‘szlachectwa kulturowego’ (Bourdieu 2005/1979, s. 83), powiększane lub zmniejszane są zakresy dystansów społecznych oraz kształtowane klasowe gusty (czyli systemy schematów oceny) dotyczące tego, co i komu wypada czynić w czasie wolnym. W ten sposób własna aktywność sportowo-rekreacyjna rodziców lub ich dziecka mogłaby spełniać funkcje swoistej etykiety klasowej. Poza umiejętnościami sportowymi i wiedzą dotyczącą zasad rywalizacji (czyli kompetencji do uczestnictwa w sporcie i jego medialnej konsumpcji) elementami tej etykiety i przedmiotami konsumpcji będą sprzęt i stroje sportowe lub bezpośrednie uczestnictwo w wydarzeniach sportowych. Przy czym sport lub rekreacja ruchowa nie muszą być same z siebie (i traktowane w oderwaniu od innych produktów konsumpcji) dystynktywne. Baudrillard zauważa, że dopiero konstelacje produktów konsumpcji, „ich konfiguracja, stosunek do tych »przedmiotów« i ich całościowa »perspektywa« społeczna” (2006, s. 61) ma zawsze jakiś sens dystynktywny. Uprawianie sportu lub podejmowanie aktywności sportowo-rekreacyjnej w czasie wolnym umożliwia budowanie sieci kontaktów towarzyskich i pozyskiwanie kapitału społecznego. Wybór formy aktywności sportowo-rekreacyjnej oznacza także pośrednio wybór środowiska jego uczestników. Będzie to najczęściej środowisko społeczne, które dorośli lub rodzice w imieniu dzieci uznają za odpowiednie dla nich, uwzględniając ich wykształcenie, wykonywaną pracę, ocenę poziomu prestiżu społecznego itp. Poprzez wybór rodzaju sportu lub formy rekreacji ruchowej ludzie mogą też próbować włączać się w życie grup społecznych, do których aspirują. Wydaje się, że jest to ten sam mechanizm, który determinuje wybór szkoły dla dzieci − dla rodziców znaczenie ma i jakość kształcenia oferowana przez szkołę i pochodzenie społeczne pozostałych dzieci, uczęszczających do tej szkoły. Podobnie wszechstronne umiejętności sportowe dziecka, a zwłaszcza te, których nie naucza się w szkole i których pozyskanie jest kosztowne z racji konieczności wielu lat szkolenia, mogą być po Veblenowsku traktowane podobnie jak umiejętności gry na instrumencie (zwłaszcza bez intencji zostania zawodowym muzykiem) czy znajomość wymarłych już języków. Są to umiejętności ekonomicznie bezużyteczne i służące jedynie do umacniania dominacji jednych grup nad innymi, będące skutecznymi sposobami konsumpcji na pokaz. W ten sposób umiejętność jazdy na nartach zjazdowych, gry w tenisa, jazdy konnej czy żeglowania stanowić mogą (nawet w epoce dużej demokratyzacji tych sportów) wskaźnik pochodzenia z dobrego domu i ważny element kapitału kulturowego. Podobnym torem podążały rozważania Bourdieu na temat klasowych uwarunkowań sportu i rekreacji ruchowej oraz gustów Francuzów w tym zakresie przedstawione w Dystynkcji (2005/1979), do których odwołuję się w podrozdziale 1.5. Ludzie stale dokonują w życiu wyborów i dotyczą one także kultury fizycznej. Za jedno z zadań zorientowanego społecznie badacza kultury fizycznej uznaje się potrzebę opisu i zrozumienia logiki codziennych ludzkich działań oraz praktyk społecznych związanych z kulturą fizyczną. W mojej pracy spoglądam na wybrane aspekty tej dziedziny rzeczywistości z perspektywy wzajemnych relacji zróżnicowania społecznego i kulturowego poprzez pryzmat teorii społecznej Pierre’a Bourdieu. I choć obecnie jego teorie są także kontestowane i wskazuje się na pewne ich słabości (krytykę Bourdieu i związany z nią dyskurs opisuję w rozdziale 1.6), zastrzeżenia te nie powodują jednak, że znika ona z przestrzeni debaty socjologicznej. Przykładem tego mogą być licznie przywoływane w tej książce współczesne badania, w których testowane są jego założenia teoretyczne. Nadal jest też szeroko wykorzystywana w socjologii sportu i w naukach o kulturze fizycznej do wyjaśniania społecznego zróżnicowania uczestnictwa w sporcie i konsumpcji sportowej (np. MacAloon 1988; Moens, Scheerder 2004; Ohl 2000; Skille 2005; Skille 2007; Stempel 2005; Stempel 2006; Swanson 2009; Thrane 2001; Thrane 2001; Warde 2006; White, Wilson 1999; Wilson 2002) czy społecznych relacji w obrębie sportu i wychowania fizycznego, np. klasowych uwarunkowań postaw młodzieży wobec wychowania fizycznego (np. Koca, Atencio et al. 2009) lub doświadczeń i problemów osób niepełnosprawnych na lekcjach wychowania fizycznego (Fitzgerald 2005). Perspektywa teoretyczna Bourdieu stosowana jest także w pedagogice sportowej, w badaniach nauczycieli wychowania fizycznego i samego procesu ich przygotowania zawodowego (Physical Education Teacher Education [PETE]) oraz dominujących w tym polu przekonań dotyczących treści programów wychowania fizycznego. Dobrymi przykładami mogą być badania praktyk nauczycielskich stosowanych na lekcjach wychowania fizycznego w Szwecji (Redelius, Fagrell et al. 2009), nad postrzeganiem znaczenia nauczania poza salami szkolnymi (outdoor education), w procesie przygotowywania nauczycieli wychowania fizycznego (także w Szwecji: Backman 2008) lub praca Browna (2005) dotycząca Genderowego − męskiego profilu szkolnego wychowania fizycznego i jego odtwarzania w procesie szkolenia nauczycieli wychowania fizycznego w Anglii i Walii. W pewnym sensie odrębną grupę badań wykorzystujących różne elementy teorii Bourdieu, wpisujących się w zakres nauk o kulturze fizycznej stanowią analizy postawy wobec zdrowia i zachowań medycznych, wobec sprawności fizycznej czy własnej cielesności oraz ich społeczne uwarunkowania. Przykładem mogą być badania przeprowadzone wśród kobiet dotyczące ich postaw wobec zdrowia i sprawności fizycznej (także w nawiązaniu do ich doświadczeń wyniesionych z zajęć wychowania fizycznego w szkole) przedstawione w artykule Lee i Macdonald (2010), badania klasowych uwarunkowań stanu zdrowia mieszkańców Brytyjskiej Kolumbii w Kanadzie (Veenstra 2007) lub − bardziej bezpośrednio związane z problematyką niniejszej pracy, choć nieco starsze − badania Labergego i Sankoffa (1988) dotyczące związku pomiędzy aktywnością fizyczną, stylem życia i klasowym ‘habitusem cielesnym’. Poglądy Bourdieu − w dużej mierze dzięki jego książce Męska dominacja (2004/1998) − przywoływane są także często w analizach dotyczących płci kulturowej czy problemów kobiet sporcie. Zainteresowany tą problematyką czytelnik może sięgnąć choćby do przeglądowego tekstu Jakubowskiej (2009) lub prac Browna (2006) Thorpe’a (2009). Wątki tych rozważań pojawiały się w przywoływanej literaturze dotyczącej wychowania fizycznego i są obecne także w wielu badaniach dotyczących zdrowia i cielesności. Wskazując na znaczne zainteresowanie teoriami Pierre’a Bourdieu, należy podkreślić, że w wielu przypadkach ich wykorzystanie wiąże się z krytyką jego poglądów, w sytuacji gdy szczegółowe wyniki badań empirycznych ich nie potwierdzają. Ale to oznacza, że o ile traktowanie teorii Bourdieu jako wszechwyjaśniającej ogólnej teorii społecznej staje się z opisanych powyżej powodów trudne, o tyle zasadne wydaje się jej stosowanie do analiz społecznego zróżnicowania praktyk kulturowych w poszczególnych polach i w konkretnych kontekstach historyczno-kulturowych (np. Giulianotti 2005, s. 170). W samym zaś polu sportu istotne jest nie tylko to, kto jaki sport uprawia lub jakiemu sportowi kibicuje (choć są to także cenne informacje), ale to, jaki nadaje temu sens, jak ta praktyka kulturowa jest realizowana, w jakim kontekście społecznym występuje oraz z jakimi innymi elementami stylu życia i konsumpcji kulturowej się łączy.

Rekreacja ruchowa jest przez wielu badaczy uznawana za najważniejszy rodzaj rekreacji, o szczególnym znaczeniu dla życia i zdrowia człowieka. Autorzy monografii szczegółowo omówili teoretyczne kwestie związane z tą formą spędzania wolnego czasu, przedstawili stanowiska zarówno polskich, jak i zagranicznych badaczy oraz zaprezentowali wyniki przeprowadzonej w roku akademickim 2020/2021 wśród studentów Wydziału Ekonomicznego SGGW ankiety. Badania dotyczyły czasu przeznaczanego na uprawianie rekreacji fizycznej, motywacji i barier, a także zróżnicowania w podejmowaniu tego typu aktywności na poszczególnych kierunkach studiów.

Opracowanie zawiera około 200 zabaw i gier ruchowych, które mogą być stosowane w różnych częściach zajęć snowboardowych. Ćwiczenia dotyczą głównie technik jazdy i najprostszych elementów free style’u. Mają m.in. zachęcić instruktorów snowboardu do twórczej pracy i dodać im odwagi w poszukiwaniu nowych, własnych ćwiczeń.

Opracowanie ma charakter praktyczny i zostało przygotowane z myślą o studentach realizujących plan działalności kulturalno-oświatowej podczas praktyk kolonijnych oraz absolwentach szkół pedagogicznych podejmujących po raz pierwszy pracę w charakterze wychowawców na koloniach i obozach. Prezentowane materiały adresowane są także do instruktorów sportu i trenerów, na których, podobnie jak na wychowawcach, spoczywa obowiązek właściwego, atrakcyjnego i wartościowego organizowania zajęć dzieciom i młodzieży przebywającym na obozach sportowych.

Okres po 60. roku życia może być czasem doświadczania życia we wszystkich jego barwach poprzez nowe wyzwania, spełnianie swoich oczekiwań i marzeń, intelektualną przygodę oraz korzystanie z różnych form aktywności fizycznej. Autorzy w bardzo przystępny sposób pokazują możliwości wspierania aktywnego starzenia się w trzech sferach: psychicznej, fizycznej i społecznej, w tym również podpowiadają, jak aktywnie zadbać o dodatkowe dochody. Wszystko po to, aby prowadzić samodzielne, niezależne i satysfakcjonujące życie. Komu zatem jest dedykowana ta książka? Na pewno wszystkim zainteresowanym problematyką pomyślnego starzenia się. Będzie też ciekawą lekturą dla praktykujących fizjoterapeutów, specjalistów wychowania fizycznego i rekreacji oraz lekarzy, a także dla pracowników opieki społecznej i decydentów administracyjnych, których zadaniem jest kreowanie polityki społecznej w odniesieniu do starszych osób. Powinni po nią sięgnąć również ci, którzy nie myślą jeszcze o starości, ale o swoich przyszłych pacjentach lub podopiecznych: studenci medycyny, fizjoterapii, wychowania fizycznego, psychologii, socjologii czy pielęgniarstwa.

W artykułach zawartych w niniejszym numerze Prac Naukowych Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu ukazano nowe obszary zastosowań badań marketingowych i wskazano na zwiększające się potrzeby informacyjne różnego typu pod-miotów decyzyjnych na współczesnym rynku oraz na wzrost znaczenia badań marketingowych w zarządzaniu. Autorzy artykułów umieszczonych w prezentowanej publikacji wskazują na dy¬lematy pomiaru jakości życia w relacji do zdrowia i związane z tym implikacje dla badań marketingowych. Zaprezentowana została również kategoria świadomości ekologicznej klientów w aspekcie jej pomiaru. Ponadto przedmiotem rozważań są metody i techniki badań marketingowych wykorzystywanych w kreowaniu innowacji na rynku żywności funkcjonalnej. Wskazano także na trudności w pozyskiwaniu informacji od konsumentów w przypadku innowacyjnych produktów żywnościowych. Autorzy prezentują również wyniki badania motywów uprawiania sportu i rekreacji ruchowej. […] Autorami artykułów umieszczonych w prezentowanym numerze są pracownicy wiodących uczelni ekonomicznych w Polsce, a także wydziałów ekonomicznych i zarządzania uniwersytetów oraz politechnik. Przekazując niniejszy numer czasopisma, wyrażamy przekonanie, że wyniki ba-dań i analiz prezentowane w artykułach będą interesujące zarówno dla pracowników naukowych, jak i menedżerów oraz pracowników agencji badawczych. Krystyna Mazurek-Łopacińska, Magdalena Sobocińska